Eenzaamheid – Project de Cirkel
Dat we in hele vreemde en verdeelde tijden leven zal denk ik niemand ontkennen. Mensen vliegen elkaar online in de haren, de appies en de wappies. Door de maatregelen zijn oudere mensen minder in staat bezoek te ontvangen, bezoek dat misschien juist in de laatste levensjaren van vitaal belang was. Als dichters en kunstenaars zochten we een manier om deze tijd in beeld te brengen en tegelijkertijd iets voor deze mensen te betekenen. Dat ze hun verhaal in beeld kunnen brengen. Dat er iemand naar ze luistert.
Wat je merkt tijdens het project is dat de echte eenzaamheid vaak een ongeneeslijke is. Mensen die in grote pijn verkeren, die ernstig ziek zijn, ja, er zijn mensen die letterlijk ontroostbaar zijn, waarbij jouw bezoek soms alleen werkt als het openen van een wond.
Het idee dat juist de mensen in verpleeghuizen het meest eenzaam zijn klopt ook niet – juist die mensen hebben meestal de hele dag mensen om zich heen. Ook daar bestaat een hele ernstige vorm van eenzaamheid: de eenzaamheid die je ervaart in een massa, of in een groep, de eenzaamheid die je ervaart door te moeten zijn op een plek waar je niet wilt zijn. Dat is een eenzaamheid die niet met gezelschap te compenseren valt.
Daarom zijn we alle ouderen op gaan zoeken – zowel in verpleeghuizen als bij de mensen thuis. We wilden de ouderen een bijzondere ervaring brengen, en om dat te bewerkstelligen hebben twaalf dichters magische vragen voor de ouderen verzonnen.
De antwoorden op die vragen waren vaak verrassend en soms zelfs bizar. Er zaten soms Reve-waardige oneliners bij. En op het gebied van eenzaamheid kwam je werkelijk elke variant tegen, van de ouderen die zichzelf nog prima weten redden tot de hulpeloze en hopeloze mensen.
In de verpleeghuizen had je echter nog een extra factor die de sfeer tekende: alles moest in het teken staan van regels, wat een flinke stempel drukte op de sfeer. Dat heb je niet als je de tijd in je eigen huiskamer door kunt brengen, dus misschien is er technisch minder eenzaamheid in een verpleeghuis, maar voel je die eenzaamheid eigenlijk des te meer aan het lijf, onder meer doordat je jouw gezelschap niet zelf kunt kiezen en je constant in een draaimolen van
regels moet meedraaien. Toch waren de verpleeghuisbewoners die wij spraken soms juist erg over regels te spreken. Zo laat de vrouw die Kamiel Choi interviewde weten dat ‘tegenwoordig zomaar alles mag’ en dat ze dat als het kernprobleem van de tegenwoordige tijd ziet.
Niet alle mensen zijn hetzelfde. Voor het ene menstype is een dag vol regels aangenaam, want dit menstype houdt van orde, overzichtelijkheid en zo min mogelijk verrassingen. Dit menstype floreert tijdens de coronatijd, terwijl degenen die van nature juist een hekel aan regels hebben, de chaoten, de creatieve mensen– zij zullen het meest te lijden
hebben in deze tijden.
Zo zou je denken. Maar luister naar de oude kunstenaar, Myrddin, en je hoort iemand die zich juist prima weet te redden; een gevolg van chaotischer leven is eigenlijk ook dat je beter je eigen leven aan kunt sturen, immers, regels komen altijd van buitenaf. Het is daarom niet zo verwonderlijk, denk ik, dat juist autonome, creatieve types op oudere leeftijd langer zelfstandig kunnen zijn. Het is prachtig te zien hoe Myrdinn verhaalt over tulpenbollenwodka, en hoe de geur van die wodka hem weer terug bracht naar de bollenschuren van zijn opa.
Cees, geïnterviewd door Estelle Boelsma, ging vroeger nog op klompen naar school. Dat is wat naar boven komt als je hem vraagt naar het gevoel dat gras geeft tegen je blote benen. De ene herinnering roept de andere op, en dat was ook de bedoeling van onze vragen, om ouderen in deze moeilijke tijden even een magisch moment te bieden
dat hen uit de nare sfeer vandaan kon halen.
Heb je met iemand te maken die echt levensmoe is en alleen in chronische pijn het ritje nog uit zit te zitten, dan worden de antwoorden triester. Zo interviewt Veronique Hogervorst Ed in een verzorgingshuis in Zandvoort, en Ed kan zich wel herinneren waar hij zijn eerste tongzoen gaf, namelijk in een fietsenhok, maar hij kan zich het gevoel dat erbij hoort niet meer voor de geest halen. En is dat niet precies een van de pijnlijkste vormen van eenzaamheid, dat je
enkel nog de droge feiten herinnert van je eigen leven, maar verstoken blijft van de gevoelens die daarbij horen?
Maar misschien bewijst het fragment met mijn eigen moeder dat het nog erger kan, want Annie kon als vakantieherinnering nog enkel ‘Arrivedecci’ herinneren. Ze herinnert zich over een half uur dit gesprek al niet meer, de tijd is lastiger voor mijn vader, want tijdens de opname van dit fragment was het zorghuis in complete quarantaine omdat er Corona was geconstateerd, ook bij mijn moeder zelf.
Het project is hiermee nog niet ten einde. Een paar dichters leverden behalve de vragen al een gedicht over eenzaamheid in, de rest ga ik nu vragen over deze prachtige mensen en prachtige momenten nog een gedicht te schrijven, zodat de Cirkel echt rond is.
Houd de website in de gaten, en als u zo nodig een les moet opsteken van dit project, onthoud dan dat u het gevoel dat bij uw herinneringen hoort moet koesteren, en dat het leven eenzamer wordt naarmate u meer
door anderen wordt geleefd.